Hayyam, Gazzali’nin arkadaşlarından olup, Gazzali’nin usçu (akılcı) müslümanlıktan ayrılarak Sufi müslümanlığa dönmesi nedeniyle arkadaşlığını kesen ünlü bilgin fizik, metafizik, matematik, astronomi ve şiir alanlarında hatırı sayılır bir üne sahipti.
Gazali aklı din için sakıncalı görmüş, Aristoteles, İbn-i Sina ve Farabi’yi akıl yoluyla dinden çıkmış kafirler olarak damgalamasına sinirlenmiş olacak ki şu dizeleri yazmıştır:
Ey kara cübbeli! Senin gündüzün gece.
Taş atma dünyayı bilmek isteyenlere.
Onlar Yaradanın sanatının peşindeler.
Senin aklın fikrin abdest bozan şeylerde!
Hayyam, Gazzali’nin savunduğu kendinden geçmeci sufiliği ”kuru sarhoşluk” şarap içmeyi ”yaş, sulu sarhoşluk” olarak niteliyor. Eğer sarhoş olmak dinsel suçsa ve sarhoşlar din kuralları uyarınca cehenneme gideceklerse; zikirler ve semahlarla kendinden geçip ”kuru sarhoşluk” ettiklerine göre sufilerin de yerlerinin cehennem olması gerektiğini anımsatıyor. Hayyam, alay konusu ettiği sufilerin, Gazzali’nin kendisi gibi akılcı bilginlere sapık demelerine de şöyle yanıt veriyor:
Seccadeye tapanlar eşek değil de nedirler?
Riya çamuru yüklenir de gezerler.
İşin kötüsü din perdesi altında bunlar,
Müslüman geçinirken gavurdan beterdirler.
Gazzali’nin akıl yürütmeyi din için sakıncalı görmesi, bilimsel öğretimi din duygularını azaltıcı bir uğraş olarak damgalaması, en yüce gerçeğe us yoluyla değil sufilerin zikir gibi, semah gibi, tasavvuf törenleriyle ulaşabildiğini savunması, eski arkadaşı akılcı bilgin Hayyam’ı ona ve onun gibi düşünenlere şu dizelerle karşılık vermeye itmiştir:
Yaşamı akla uydurman gerekir,
Ama bilmezsin akla uygun olan nedir?
Bereket eli çabuktur zaman ustanın,
Başına vura vura sana öğretir.
Hayyam’ın şiirlerinde çağının haksızlıklarını ve saçmalıklarını, ince, alaycı ve iğneleyici bir üslupla yerilir.
Hak er geç cimrilerin hakkından gelir;
Cehennem ateşleri onlar içindir.
Ne der, dili inciler saçan Muhammet:
Cömert gavur cimri müslümandan yeğdir.
Ömer Hayyam, evreni anlamak için, içinde yetiştiği İslam kültüründeki hakim anlayıştan ayrılmış, kendi içinde yaptığı akıl yürütmeleri eşine az rastlanır bir edebi başarı ile dörtlükler halinde dışa aktarmıştır.
İçin temiz olmadıktan sonra
Hacı hoca olmuşsun, kaç para!
Hırka, tespih, post, seccade güzel;
Ama Tanrı kanar mı bunlara?
Kültürümüzün önemli parçalarında olan Hayyam, sanıyorum ki absürt edebiyatın babası sayılabilir. Zira bazı sözler vardır ki kafası güzel adamın söylemesi yeğdir. Ayrıca Hayyam ateist, deist kafaların süslü sözler kullanacağı türden isyanlar bir ergen de değildir. Böyle biline…
Fatma Hatice CIBIL
kaynak: www.sonbisey.com
